‎"Өөр Монгол"

1990-д оны үед бид бага байхын санаж байна: Оросын мэдлээс гарчихсан, ардчилалаа тунхаглачихсан, “Ардчилалынхаа Эцгүүдийг” магтан дуулчихсан, архитай,” хонхны дуутай”, нулимстай, жаргалтай залуучууд хотын гудамжаар бардамхан алхаж, хуучнаа баримталдаг өвгөчүүд Зөвлөлтөө магтасхийгээд л, “Шинэ үе ээ” муулсхийгээд л явдаг байсан цаг. Тэднийг ойлгож бас уучилж болно, тэд хийдгээ хийж давдагаа давсан хүмүүс, тэгээд ч хөгшчүүл угаас шинэ юманд дасахдаа муу, харин залуучууд бид л аливаа шинэчлэлийг соргогоор мэдэрч, хэрэгжүүлж, эх орноо дээш нь татах үүрэгтэй юм. Би залуу байхын л Монголыг боловсролоор, амьжиргаагаар, дэлхийд тэргүүлэх хүчтэй байр суурьтай орон болоосой гэж мөрөөддөг байсан. (Ганц муу Германы виз авахын тулд дипломын ажил хэрээтэй зузаан бичиг баримт цуглуулж өгсөний эцэст 10 хоногийн дараа намайг “үлдэх” өндөр магадлалтай тул виз олгох боломжгүй хэмээн доромжилсон үед ч...)
Гэтэл хээл хахууль энгийн л нэг үзэгдэл болж, албан тушаалыг хувьдаа ашиглах нь хэрээс хэтэрч, бульхааг нээлттэйгээр магтан дуулдаг, хууль нь гууль болсон цаг иржээ. Бүр ерөнхийлөгч асан маань зурагтаар хөл нүцгэн гүйж, салаавч гаргаж, үүрэг гүйцэтгэж яваа ард түмний хүүхдийг П-ээр дуудаж, хүү нь шившигтэйгээр худлаа ярьснаа баригдаж, шүүх хуралд ирэхгүйн тулд эмч нараар шинэ төрлийн онош зохиолгоод зүгээр өнгөрчихдөг инээдтэй эмгэнэлтэй жүжиг шиг юм болж байна. Яг нарийндаа яривал Монгол Улсын минь хуулийг доромжилж байгаа бол тэр хүн намайг ч, чамайг ч доромжилж байна гэсэн үг. Үүрэг гүйцэтгэж яваа, ардаа эхнэр хүүхэд, ээж аавтай хүнийг П-ээр дуудаж байгаа бол тэр мөн л намайг , чамайг, бид бүгдийг доромжилж байна гэсэн үг юм. 
Туйлшрах дуртай манайхны зарим нь болохоор сонгуулийн өмнө шоронд хийх гээд байна гэнэ үү? Тэгвэл фундаментал талаас нь авч үзье. Би энэ хүнийг үнэхээр гэм буруутайг нь мэдэхгүй, тэрийг хэн ч биш гагцхүү шүүх л тогтооно. Түүнээс биш Дондог өмөөрсөн гээд тэр хүн энхийн цагаан тагтаа, Дорж муулсан гээд хон хар хэрээ болчихгүй. Давтан хэлье, үүнийг хуулийн байгууллага л тогтоож чадна. Харин асуудал болгон дээр “жижиг шалтаг” гаргаж хуулиасаа зайлсхийж байгаа хүн улам сэжиг төрүүлдэг. Маш энгийнээр хэлье: буруугүй бол ирээд нотло л доо, ямарваа шалдар булдар шалтаггүйгээр! Нэр төрөө бод, төрийн тэргүүн байсан хүн бусдад үлгэр жишээ болох үүднээсээ ч тэр хуулиа даган биелүүлэх ёстой байтал ээждээ худлаа яриад баригдсан цэцэрлэгийн хүүхэд шиг тайлбар шалтаг тоочдог гэж үү? Эсвэл 300 жил Манж, Оросын эрхшээлд байсан нь юм болгонд тайлбар тайлан тавьдаг цус чөмгөнд нь шингэсэн боолын сэтгэлгээ нөлөөлөөд байна уу?
Түүхээ гадарладаг Монгол цустай хүн бүр мэдэж байгаа, энэ эрх чөлөөг эдлэх гэж бидний хичнээн өвөг дээдэс цусаа урсгаж, ямархуу зовлон бэрхшээлийг туулж, хичнээн жил зовж дарамтлуулсан билээ дээ.
Эрх чөлөөт энэ орны хуулийг сахидаггүй хүмүүсийг харахаар өөрийн эрхгүй бие арзагнаж өөрөө “гишгүүлж” байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрөх юм. 
Чингис, Амарсанаа, Галдан Бошгот ийм орны төлөө нас биеэ зориулаагүй юм. Хөөрхий Ерөнхий сайд Намнансүрэн тусламж хүссэн бичгээ өвөртлөн барууны орнуудад дамжуулахын тулд аргаа баран, холбоо сүлбээ тогтоох гарц хайж оройн Москвагийн баар саваар хэсүүчилдэг байсаныг Баабарын номноос уншчихаад өөрийн эрхгүй сэтгэл шимширсэн билээ. Бидний л төлөө шүү дээ.
Бид өөрөөр амьдрах ёстой. Бид өөрөөр сэтгэх ёстой. Бид өөр Монголыг ирээдүйдээ үлдээх ёстой.

Ц. Амарсанаа

Lessons to learn from Mongolian history. Importance of unity.

Futurology - a science which attempts to predict future based on the study of the existing and past conditions.  As couldn't be a witness, we neither can judge the historical facts however we must know our past to learn from it. A great writer once said that a nation without a past is like a son without a mother. Robert Heinlein said that a generation that ignores history has no past - and no future. Let's briefly study from a history of Mongolia.

Mongolian future was lost for 550 years... Since decline of the Yuan Dynasty when Togoon Tumur was thrown out of Beijing (Baidu) until declaration of independence in 1911. He is often blamed by historians for loosing control to the Ming Dynasty, however "bough was broken long before the cradle fell". Abandoning the then-flourishing city of Kharkhorin and transferring capital of Mongolia to Beijing was the ''beginning of the end'' followed by numerous of internal conflicts. Before that time Kharkhorin was one of the major cities in Central Asia, the religious freedom allowed to establish fair competition and temples represented different religions were built and peacefully co-existed. Architects and engineers from all around the world established magnificent city full of beautiful architecture, glass, iron, gold, copper processing factories, kilns to produce ceramic beautiful goods etc. The famous Silver Tree Fountain of Kharkhorin was built by a French Architect... Over 800 years ago, Khan's winter palace had a floor heating system! Pax Mongolica - a golden era for traders and travelers around the world. Hundreds of caravans safely traveled and traded for thousands of miles. Mongolians greatly diminished the amount of tribute gatherers of the trade networks thus assured great security for merchants. That's when Marco Polo and Plano Carpini first introduced East to the West, brought noodles from China to Italy which later became spaghetti... (Is it amazing but a very little known fact that Marco Polo served as a governor of the one of the municipal district of Yuan Dynasty, under Khubilai Khan. This was probably first and the only time westerner worked for the government on the land of noways's China...) I believe that Mongolians philosophy of the 12-13 century was to develop a free trade economy, the very similar theory Adam Smith introduced in the 19th century.
However, the end of any great power starts with internal conflicts be it an empire, a country or any modern commercial organization. In the modern times in order to avoid any conflict or disappointments we established regulations that everybody must follow. However we often forget about the most important lesson that history has taught us - being united and having single vision for prosperity of our nations.
1911, 1921, 1945, 1961, 1990 - these are amazing, some of the greatest years of modern history of Mongolia. Proclamation of Independence, Revolution, Mongolian Independence Referendum (electorate voting for independence where 487'409 out of 487'409 voters approved Mongolia's Independence), Becoming member of UN, Peaceful Democratic Revolution of Mongolia and beginning of the free market economy.
Since 1990 we are on the new path, the path of the freedom of choice, the path of building a new future. A man who wins 45 million dollar lottery is only given a freedom of choice, not yet a happiness. It is completely up to him whether to "move up" and become a happy person or "move down" and become a drug and alcohol addict. Become a flourishing economy like Australia or repeat the history of Nauru. Be united and flourish or be swallowed by foreign economies because we couldn't handle our little internal political conflicts. Its your choice, its my choice.